Waarom de brexit? Daarom!

Londen

Op 31 januari 2020 was de brexit, het vertrek van het Verenigd Koninkrijk uit Europa, een feit. De volgende dag stond er in de Britse krant The Guardian een opiniestuk van Ian McEwan, een van de bekendste en meest gewaardeerde schrijvers van het land. Het laat zich niet moeilijk raden aan welke kant McEwan staat. In het stuk noemt hij de brexit ‘de meest zinloze, masochistische ambitie ooit in de geschiedenis van ons land’.

'Het coronavirus, uit de EU stappen, het is economische zelfmoord vrees ik.’

McEwan is bekend van (verfilmde) romans als Atonement, On Chesil Beach en The Children Act. En daarnaast dus, in zijn eigen woorden, een gepassioneerde remainer - iemand die graag wil dat het Verenigd Koninkrijk in de Europese Unie blijft. Afgelopen zomer, toen de brexit officieel nog geen feit was maar de situatie al wel danig ontspoorde, schreef hij in zes weken tijd een satirische novelle over het gebeuren, in de geest van Jonathan Swift. Het resultaat is nu ook in Nederland verschenen: De kakkerlak.

De eerste zin van het verhaal is een duidelijke knipoog naar De gedaanteverwisseling van Kafka, maar dan omgekeerd. Kafka’s Gregor Samsa verandert in een insect, maar McEwans hoofdpersonage is een kakkerlak die op een ochtend ontwaakt in de gedaante van een reusachtig wezen: de Britse premier. Als de baas van Engeland heeft hij een duidelijke missie: het retournisme doorvoeren, want dat zou de wil van het volk zijn. Alle geldstromen moeten voortaan omgekeerd lopen - dat zal het land gaan redden, gelooft de premier. Werknemers betalen hun bedrijf voortaan voor het werk dat ze doen, maar ze krijgen geld voor elk product dat ze kopen.

almachtige regering

‘Al veertig jaar zijn er Britse kranten die heel toegewijd Brussel haten.'

McEwan (71) zou naar Nederland komen vanwege de vertaling van zijn novelle, maar dat bezoek werd afgelast in verband met de coronacrisis. De schrijver zit gedwongen thuis en prijst zich gelukkig dat hij niet in een Londens appartement maar op het platteland woont, in the Cotswolds, met een flink stuk land waarop hij nog van de buitenlucht kan genieten. Zijn zoon is viroloog en sinds een aantal dagen zelf ook getroffen door het virus, vertelt hij aan de telefoon. Doden zijn er in zijn nabije omgeving nog niet gevallen.

Ik vertel hem dat ik het plan had opgevat komende zomer naar de Cotswolds te gaan, maar nu … ‘Tja, ik weet niet of je nog érgens heen kunt’, zegt hij met een zucht. ‘De wereld verandert ingrijpend, lijkt het. Ik volg de opkomst van het populisme al heel lang en lees nu allerlei verhalen over wat deze pandemie voor het populisme betekent. De een zegt dat het virus een bedreiging voor populisten is, maar een ander beweert het tegenovergestelde. Zeg het maar. Wat wel heel opmerkelijk is, is dat onze regering nu, met een libertijnse premier nota bene, zo’n beetje almachtig is geworden vanwege het virus, alsof het een Sovjetregime is. Hier heeft zelfs Jeremy Corbyn (leider van de arbeiderspartij, MH) nog nooit van durven dromen. Ik vind het bijna grappig hoe links deze regering nu eigenlijk is.’

Merkt u in het dagelijks leven eigenlijk al iets van de brexit sinds 1 februari?

‘Nee. We leven er natuurlijk al heel lang mee, en bovendien zitten we nu nog in een soort overgangsfase waarin dezelfde wetten en regels nog van kracht zijn als voorheen. De deadline van deze fase is de laatste dag van dit jaar, maar ik betwijfel of de regering dat gaat halen. Het coronavirus, uit de EU stappen, het is economische zelfmoord ben ik bang.’

Wat waren uw gevoelens toen u dit boekje schreef? Frustratie? Woede?

‘Pure wanhoop over het hele proces. En inmiddels was het zo erg, dat ik er ook om moest lachen. Ik schreef het verhaal afgelopen zomer in zes weken tijd. Ik had het gevoel dat ik me even niet meer met cijfers en feiten bezig moest houden, maar mezelf naar een andere dimensie moest brengen.’

Met welk doel schreef u het?

‘Ik had niet de hoop de brexit nog te stoppen. Maar misschien kan het een soort donkere troost bieden aan de helft van de bevolking voor wie deze toestand, net als voor mij, nogal absurd is. Hopelijk is het iets meer geworden dan alleen een verhaal over de brexit, is het een kleine roman over populisme geworden.’

Als de Duitse leider aan de Britse premier vraagt waarom hij eigenlijk zijn plan wil doorvoeren, zegt hij: daarom. Tekent dat volgens u de geest van het debat?

‘Brexit is een emotioneel ding geworden. Het gaat al heel lang niet meer over de vraag waarom het goed voor ons land zou zijn om de EU te verlaten. Je kunt er niet meer normaal over argumenteren. We doen het omdat we het doen. Johnson zei tijdens zijn campagne niets anders dan: “Get brexit done”.'

Omdat het volk het zou willen, schrijft u ook. Is dat een holle frase geworden?

‘Al veertig jaar zijn er Britse kranten die heel toegewijd Brussel haten. Blijkbaar is de helft van het land ervan overtuigd geraakt dat alles wat er mis is met hun leven, aan Brussel te wijten is. De EU-haat is gepassioneerd en ongekend. Op de nacht dat we eruit gingen, zwaaiden massa’s mensen met vlaggen en riepen ze dat de remainers verraders zijn en opgesloten moeten worden. Hoe dat heeft kunnen gebeuren? Het is een soort stoofpotje. Een deel van de mensen verlangt naar een illusoir verleden, de geest van het Britse Rijk, het alleen staan. Een ander deel is xenofoob. Maar als je in 2012 na de Olympische Spelen, toen we ons nog goed voelden, aan Britten had gevraagd wat er mis was, hadden weinigen de EU genoemd.’

Iets positiefs is in elk geval nog de stroom aan literatuur die dankzij brexit op gang is gekomen. Ik denk bijvoorbeeld aan Klein Engeland, de roman van Jonathan Coe.

‘Ja, een voortreffelijke roman.’

Hebt u overwogen om zo’n soort boek te schrijven, een genuanceerde roman in plaats van een satirische novelle?

‘Ik heb erover nagedacht maar ik kwam er niet uit hoe ik het moest aanpakken. Misschien komt er alsnog een brexit-roman. Het verhaal is immers nog niet afgelopen. Maar dit virus verandert alles wel weer. Wat dat betreft ben ik blij dat ik niet al halverwege een roman was. Veel is ongewis. Maar ik durf wel te zeggen: we gaan de komende tijd als mensheid prachtige kanten van onszelf ontdekken, maar ook donkere en egoïstische.’

Hebt u nog wel hoop?

‘Zeker. Ik ben bij een massademonstratie geweest tégen de brexit en heb toen gezien hoe creatief en geweldloos al die mensen bezig waren. Dat geeft moed. Er is een grote groep Britten die tolerant, inventief en humoristisch is. Ze worden de laatste tijd overschreeuwd, maar ze zijn er wel degelijk. En ze staan in een rijke traditie van Jane Austen, Shakespeare en Darwin. Daarom hou ik nog steeds van Groot-Brittannië.’

Tijdens het interview was nog niet bekend dat Boris Johnson besmet is met het coronavirus.