Tweeduizend jaar kerkmuziek

Eikelboom gaf jarenlang colleges aan het Nederlands Instituut voor Kerkmuziek en cursussen voor amateurorganisten en cantores. Daar werd hem vaak gevraagd: Waarom schrijf je alles wat je ons hier verteld, niet eens op? De hymnoloog zette zich aan het schrijven, onlangs verschenen de eerste twee delen van wat nog een langere serie moet worden.

In het eerste deel begint Eikelboom uiteraard met de kerkzang van de eerste christelijke gemeenten. Daarvan is niet zoveel bekend, en hij waagt zich terecht niet aan allerlei speculaties. Toch werden in de eerste eeuw al liederen gemaakt en Eikelboom vermeldt daarvan de teksten en voor zover bekend ook de melodieën.

Belangrijk waren in de middeleeuwse kerkmuziek de hymnen van Ambrosius (339-397), strofische liederen die gemakkelijk meegezongen konden worden. Opmerkelijk is dat daartegen vrij veel weerstand bestond. Immers de teksten kwamen niet rechtsstreeks uit de Bijbel. De refoweerstand tegen gezangen heeft dus oude papieren!

Eikelboom beschrijft verder onder meer het ontstaan van het ordinarium en het gregoriaans, die beide voor de middeleeuwse kerk van onschatbare waarde zijn geweest. Voor hem gaat het niet alleen om oude, onbruikbare muziek, hij laat ook zien hoe diverse middeleeuwse hymnen vertaald in het Liedboek voor de kerken terecht zijn gekomen.

hoofdlijn

In deel 2 wordt beschreven hoe de lutherse reformatie invloed had op de ontwikkeling van de kerkmuziek. Zowel Luther als Calvijn gaven het kerklied terug aan de gemeente. In dit deel laat Eikelboom zien hoe Luther tal van teksten, zowel van psalmen als van middeleeuwse hymnen en sequentias herdichtte tot Duitstalige liederen die gemakkelijk meegezongen konden worden. In sommige gevallen bewerkt hij ook de melodieën. In dat opzicht was de breuk tussen Rome en Reformatie vaak minder diep dan wel eens wordt gedacht. Ook later zal in het deel over Calvijn blijken dat sommige psalmmelodieën een middeleeuwse oorsprong hebben.

Kerkmuziek staat niet los van de rest van de cultuur. Daarom is het een goede zaak dat Eikelboom aan de geschiedenis en de cultuur van de beschreven tijdperken goede aandacht geeft. Beeldende kunst en architectuur worden kort, maar to the point beschreven en mede door het gebruikte papier worden fotos goed afgedrukt. Jammer is alleen dat ze soms wat aan de kleine kant zijn. Dat geldt ook voor de kaartjes in deel 2. Op dat van pagina 5 is een aantal plaatsen (onder meer Keulen, Zürich en Genève) wel erg ver naar het oosten verschoven.

Mensen die veel weten, hebben nogal eens de neiging al hun kennis in een artikel of boek te proppen. Eikelboom kent ook die verleiding, maar heeft voor de presentatie van zijn kennis goede vormen gevonden. Hij heeft een redelijk strakke hoofdtekst geschreven, en allerlei details in noten vermeld. Zo kan iemand snel de tekst lezen, wie meer wil weten neemt ook de noten erbij. Verder heeft hij de hoofdstukken vrij kort gehouden en logisch onderverdeeld. Hier toont hij zich een echte onderwijsman.

Eikelboom bespreekt veel liederen, waarvan hij de complete tekst afdrukt en de melodie en beide analyseert. Ook hiervan geldt: je kunt daar een keuze uit maken, je hoeft niet alles te lezen om de hoofdlijn van het boek vast te houden. De delen van de serie kunnen zo ook als naslagwerk dienen.

Binnenkort komen er nog twee delen uit, eentje met liederen van volgelingen van Luther en van Zwingli en deel 4 dat gewijd is aan Calvijn en de psalmberijming. We zien er naar uit.

Hymnologie. Een geschiedenis van de strofische zang in de westerse christelijke kerk. Deel 1 De ontwikkelingen tot aan de reformatie en deel 2 De reformatie en de liederen van Luther

Dr. Arie Eikelboom. Uitg. in eigen beheer, Den Haag 2011. 226 en 240 blz. 24,95 per deel (excl. verzendkosten. Te bestellen via arieeikelboom.nl of pumbo.nl)