Amos Oz' Judas maakte Jezus juist succesvol

Daarmee zijn de belangrijkste gespreksthema’s van die winter ingekleurd, tussen huisgenoten die aanvankelijk helemaal niets met elkaar hebben: liefde, verraad, loyaliteit, eenzaamheid. Het verhaal speelt zich af vijfenvijftig jaar geleden, in de winter van 1959 en 1960, tegen de achtergrond van de aanvang van het presidentschap van David Ben-Goerion. Amos Oz is een paar dagen in Nederland en vertelt over zijn nieuwe boek en ‘de verrader van Jezus’.

Eerst uw persoonlijke geschiedenis: uw ouders spraken Pools en Russisch, u alleen Hebreeuws.

‘Negentig procent van wat zij bespraken, was niet voor mijn oren bestemd. Niet omdat ze het over seks hadden, maar omdat ze problemen bespraken: de Holocaust die in Europa had plaatsgehad en de Holocaust die de Joden in Jeruzalem verwachtten op het moment dat de Britten zich na de oprichting van de staat Israël terug zouden trekken.’

Ze wilden u beschermen?

‘Zelf spraken ze meerdere talen, mij dwongen ze Hebreeuws te spreken. Niet uit chauvinistische overwegingen, maar voor mijn veiligheid. Dit was in de veertiger jaren van de vorige eeuw. Als ik ook maar één Europese taal beheerste, zou ik op een dag bezwijken voor de charmes van Europa en daarheen trekken, mijn dood tegemoet. Mijn ouders hielden van Europa, maar Europa heeft hun liefde nooit beantwoord. Zij waren met geweld Europa uit gejaagd en droegen de wond van die onbeantwoorde liefde een leven lang met zich mee. Die ambivalente relatie met Europa heb ik deels van hen geërfd.’

Vindt u het plezierig deze dagen in Europa te zijn?

‘Jawel, maar het is geen gemakkelijk gevoel. Ik geniet ervan, maar niet zoals een toerist dat doet.’

Rust dat gevoel op rationele, historische kennis of is dat verinnerlijkt?

‘Het is de rare sensatie dat ik hier eerder ben geweest, een verblijf dat niet erg succesvol was. Ik heb het dan niet over mezelf, maar over eerdere generaties.’

Is er een verband met uw schrijverschap?

‘Niemand wordt schrijver zonder te zijn beïnvloed door zijn achtergrond. Mij heeft ze niet alleen geïnspireerd, maar ook tot het schrijverschap gedreven.’

Daarmee is schrijven een heel persoonlijke onderneming. Wilt u iets overdragen op uw lezers?

‘Als ik een boodschap wil overbrengen, schrijf ik een manifesto. Dat heb ik honderden keren gedaan; mijn volk verteld dit of dat niet te doen, mijn regering voorgehouden welke koers ze zouden moeten varen. Niet dat ze ernaar geluisterd hebben …’

Wat heeft Judas te maken met die persoonlijke zoektocht?

‘In het denken van miljoenen is Judas de personificatie van het lelijkste verraad denkbaar. Voor miljoenen is hij ook de ultieme Jood. De figuur van Judas is al duizenden jaren het Tsjernobyl van antisemitisme. Mijn protagonist in dit verhaal, Sjmoeël Asj, probeert dat personage te herlezen. Hij begint met een paar eenvoudige vragen over de beroemdste dertig zilverstukken uit de geschiedenis, over de bekendste kus, befaamder dan die van Romeo en Julia. Waarom zou deze welgestelde man zijn ­meester verkopen voor dertig zilverstukken? Omgerekend naar hedendaagse valuta zijn die zilverstukken samen ongeveer zeshonderd euro waard. Als hij zijn meester al verraadde, deze landeigenaar met bezittingen en slaven, waarom hing hij zich dan naderhand op? Nog zo’n vraag: wie had er dertig zilverstukken voor over, of zelfs maar vijftig cent, voor een kus die Jezus zou verraden zodat Hij opgepakt zou kunnen worden? Heel Jeruzalem kende Hem.

Sjmoeël komt met een nieuwe verhaalversie.Daarin gelooft Judas meer in Jezus dan Jezus zelf. Jezus heeft twijfels, Judas niet. Hij is ervan overtuigd dat Jezus God is, maar beseft dat de wereld niet bereikt gaat worden met wonderen in afgelegen dorpen. Jezus moet naar Jeruzalem, gekruisigd worden op prime time. En dan van het kruis afkomen zodat de hele wereld weet dat Hij God is.

Judas haalt Jezus over, maar de opzet mislukt. Jezus rukt aan de nagels maar weet niet van het kruis af te komen. Hij sterft met op zijn lippen de bekendste woorden ooit gesproken: “Mijn God, waarom hebt U Mij verlaten?” De woorden van een man die tot het laatst geloofde, of in elk geval half geloofde, dat hij het wel zou kunnen. Is dat historisch? Ik weet het niet. Ik was er niet bij op die vrijdag. Maar wat mij betreft is Sjmoeëls versie overtuigender dan die van de evangeliën.’

Uw versie van Judas roept zeer persoonlijke vragen op.

‘Vragen over loyaliteit en verraad, ja. Ik ben vaak een verrader genoemd.’

Is het boek daarmee een poging tot ­verzoening?

‘Luister, dit boek kent geen zoet, gelukkig einde. Het loopt er niet op uit dat iedereen elkaar aan het eind omarmt en uitroept: vergeef me, broeder, want ik heb gezondigd. Maar er ontstaat wel een voorzichtige mogelijkheid dat de kloof overbrugd wordt. Betere koopwaar heb ik niet, het spijt me. Ik heb geen formule voor instant-verlossing en sta daar ook heel argwanend tegenover. Dat soort formules zijn meestal levensgevaarlijk.’

En verzoening op kleine, persoonlijke schaal?

‘Ik geloof in een langzaam, geduldig, evolutionair proces van gedeeltelijke verzoening. Ik geloof niet in een moment waarop iedereen ineens van elkaar zal houden. Maar ik geloof wel dat dingen kunnen veranderen, met veel inzet. Als we het zorgvuldig en geduldig doen. Ik denk altijd over mezelf als de nederige dorpsdokter die geen wonderen kan verrichten, maar zo nu en dan wel kan helpen. Dat is mijn wereldbeeld, mijn persoonlijke religie, zo je wilt. Ik ben geen religieus mens, maar dit is waar al mijn boeken over gaan.’

Judas is vooral een vertelling?

‘Ik ben geen Tolstoj, maar ik herinner me een student die ooit over het beroemdste boek van de Russische schrijver zei: ‘‘Make love, not war, dat is Oorlog en vrede samengevat in één zin.’’

Zo kun je ernaar kijken. Maar dat is zonde van het lezen. Een boek is een enorme verzameling kleine details, momenten, dialogen, scènes, atmosfeer. Het is zinloos om naar het Concertgebouw te gaan, een concert te horen en jezelf na afloop af te vragen: wat is de bottomline? Stel: je luistert een avond lang naar het werk van Bach en zegt aan het eind: “Geloof!” Dat is verspilling.’

Sjmoeël doet onderzoek naar Jezus. Het is bijna of hij zich met Hem identificeert?

‘Tot op zekere hoogte. Jezus was beminnelijk, grappig, warm, scherp, bewogen. Maar tegelijkertijd gaat Hij in debat. Over het concept van universele liefde, bijvoorbeeld. Is het denkbaar dat iedereen van elkaar zou kunnen houden? Hield Jezus altijd van iedereen? Ook van de geldwisselaars in de poorten van de tempel, toen Hij woest hun tafels omver smeet? Hield Hij van zijn vijanden toen Hij zei dat Hij niet kwam om vrede te brengen, maar het zwaard? Dat soort tegenstellingen zijn boeiend. Maar ze maken ook dat Sjmoeël – en ikzelf – sceptisch zijn over de idee van universele liefde. Joden is het wel vaker met elkaar oneens. Jezus en ik hebben wat dat betreft een klein meningsverschil.’

In Sjmoeëls optiek is Judas de stichter van de kerk, niet Paulus. Judas’ pr-stunt was dus toch een succes?

‘Kolossaal. Had Judas dat voorzien, dan had hij zich niet verhangen. Luister, ik probeer niet deze verhaalversie aan de man te brengen, daar gaat het me helemaal niet om. Ik probeer mensen opnieuw te laten nadenken over wat ze al duizenden keren hebben gehoord. Dat is waar kunst om draait. Niet alleen literatuur, maar ook schilderijen, theater, film, geven je een derde oog om te zien alsof je voor het eerst zag, dingen die je al duizenden keren hebt gezien. Er is geen evangelie volgens Amos Oz.’ ¦