De meester en de leerling

De Pools-Duitse socioloog Zygmunt Bauman (1925-2017) wordt beschouwd als de grootste geleerde op het gebied van de postmoderniteit. Gedurende de laatste maanden van zijn leven mailde hij met de zestig jaar jongere Italiaanse denker Thomas Leoncini (1985). Als een modernetijdse Socrates en Plato wisselden de twee – vooral ’s nachts – van gedachten over hipsters, tatoeages en social media. Die mailwisseling is nu gebundeld in het intrigerende De vloeibare generatie: over veranderingen in het derde millennium. Wat hebben zij de millennial te zeggen?

pesten

Een van Baumans meest invloedrijke ideeën is die van de vloeibare identiteit. Van werk tot relaties tot mode, voor jonge moderne mensen is geen enkele keuze een eindstation. Bauman betoogde dat dertig-minners een haat-liefde-verhouding hebben met deze flexibiliteit. Ja, ze verlangen keuzevrijheid in alles wat ze doen. Maar ze willen ook graag bij een groep horen, zich veilig voelen.

Die vloeibare identiteit heeft invloed op alle aspecten van het moderne leven. Neem pesten. ‘Waarom zijn mensen geneigd elkaar buiten te sluiten?’, vraagt Leoncini aan Holocaustoverlever Bauman. De socioloog haalt de Joods-Duitse socioloog Norbert Elias aan, die in 1939 de term ‘civilisatieproces’ introduceerde: de neiging van mensen om geweld niet uit te bannen, maar onder het tapijt te vegen, door het als ‘onbeschaafd’ te bestempelen. Het kwaad komt van de ongeciviliseerde buitenstaander, het bestaat niet in onszelf.

Elias publiceerde zijn theorie aan de vooravond van ‘de meest barbaarse geweldsexplosie van de hele geschiedenis van de mensheid’, schrijft Bauman. De Tweede Wereldoorlog was het summum van pestgedrag, dat, mede door de teloorgang van spiritualiteit, ook nog eens op een heel mechanische wijze werd uitgevoerd. Helaas hebben de moderne mensen weinig van die situatie geleerd, meent Bauman. Bestempel een groep bootvluchtelingen als buitenstaanders en hun leed is op bijna zakelijke wijze weg te beredeneren. Leoncini vult aan hoe het internet de potentie had een wereldwijde democratie te worden. Online heeft iedereen immers een stem. En waar deze potentie tot op zekere hoogte uitkwam (kijk naar de rol van Facebook tijdens de Arabische Lente), is het grootste gedeelte van het internet veranderd in een verzameling totalitaire staatjes.

Het internet is een privétoevluchtsoord, beaamt Bauman, waar je zelf de grenzen en regels vaststelt. Je bepaalt wie je Facebookvrienden zijn en welke reacties onder jouw Instagrampost mogen blijven staan. Het is een vorm van splendid isolation: je bouwt je eigen wereld op, waarin je alles en iedereen kunt uitbannen die je irritant vindt. Jij bepaalt de grenzen van je eigen online ‘beschaving’. Maar zo verlies je wel de skills om in het echte leven met onzekerheden om te gaan.

onzichtbaarheid

Wie besluit niet mee te doen aan deze digitale rat race moet sterk in de schoenen staan. Eerder dit jaar kondigde WhatsApp wijzigingen in de privacyinstellingen aan. Een goede vriend van mij besloot die nieuwe voorwaarden niet te accepteren. Sinds 9 juni werkt zijn app niet meer. Facebook hing hij eerder al aan de wilgen en ook Gmail gebruikt hij zo min mogelijk.

Opvallend hieraan vond ik dat hij twee soorten reacties kreeg: de ene helft van zijn vrienden vindt het knap, de andere helft noemt het ‘typisch’. Iedereen begrijpt zijn motivaties, maar navolging krijgt hij amper. Online onzichtbaarheid, aldus Leoncini, geldt ‘als de ergste moderne sociale “ziekte”’. Als je je digitale bestaan uitwist, toon je een bewonderenswaardige wilskracht, tegelijkertijd maak je jezelf tot buitenstaander. Wie doet dat vrijwillig in een tijd waarin alles online gebeurt, je niets wilt missen en transparantie wordt gezien als de remedie tegen sociale angst?

Onzichtbaarheid zou volgens Leoncini echter wel eens de meest effectieve oplossing kunnen zijn voor prangende sociale problemen. Hij verwijst naar een recent onderzoek in het Zweedse Karolinka-instituut, waar een groep van 125 vrijwilligers een unieke remedie tegen angst en paniekaanvallen testte. Ze kregen een virtual reality-helm op die hun de illusie gaf dat hun lichaam volledig doorzichtig was. ‘De proefpersonen die zich het volledigst overgaven aan het gevoel onzichtbaar te zijn, hadden daarna, toen ze een virtuele mensenmassa voor zich zagen verschijnen die hen strak aankeek, lagere hartfrequenties en een lager stressniveau.’

herkenbare observaties

Als je kijkt naar moderne trends zijn deze resultaten niet verbazingwekkend. Offline weekendjes, natuurcoaching, stiltetours, retraites – het zijn allemaal manieren waarop we tijdelijk onzichtbaar proberen te zijn. En zo staat het boekje bol van unieke en herkenbare observaties. Bauman stond erom bekend dat hij analyseerde, maar geen oplossingen gaf. Ook Leoncini stelt veel vragen, maar hij is veel ongeduldiger in zijn pogingen ze te beantwoorden. Bauman moet hem soms zelfs tot de orde roepen (‘Laten we geen overhaaste conclusies trekken, Thomas!’).

Alleen al die dynamiek maakt De vloeibare generatie tot een fascinerend generatiedocument. Leoncini de millennial, met zijn ‘vloeibare’ manier van denken, die overal verbanden ziet en alle kanten op schiet. En de stabiele Bauman met zijn weigering sluitende antwoorden te geven. Immers, zo zegt hij zelf, ‘voor niet alle problemen bestaat een oplossing’.

In die zin had het einde van het boek niet passender kunnen zijn. Bauman en Leoncini spreken daar over de flexibele manier waarop millennials omgaan met de liefde. Ze zijn op zoek naar relaties die volledige vrijheid en volledige zekerheid bieden, zegt Bauman. Die voortdurende zoektocht leidt ertoe dat ze huiverig zijn om zich te binden. Wat nu als er een betere kandidaat opduikt?

‘Is de vloeibare liefde een terugkeer naar de oorsprong van de menselijke seksualiteit?’, vraagt de geboeide Leoncini. Een spannende vraag, helaas met een open einde – op 9 januari 2017 overleed Bauman, op 91-jarige leeftijd, terwijl Leoncini de diepvrieskist van een supermarkt aan het bekijken was. ¦