Ook nieuw onderzoek brengt geen eenduidigheid over gevolgen 'Tsjernobyl'

Nacht in Tsjernobyl is de titel van een van de meest recente boeken over de ramp en de nasleep, geschreven door de Britse journalist Adam Higginbotham.

Tsjernobyl was ooit een stadje van 15.000 inwoners. Nu is het leeg en woekert het groen ongestoord voort. Echt een spookstad is het niet, er wonen illegaal honderden mensen. Achttien kilometer naar het noordwesten ligt Pripjat, genoemd naar de rivier die 731 kilometer naar de Dnjepr stroomt. Ook daar kun je een rondtoer maken, voor prijzen die variëren van zeventig tot vierhonderd euro; in 2018 deden zestigduizend mensen dat. De Oekraïense geheime dienst SBU verdient er goed aan, er zijn aan de rand van de besmette zone zelfs hotelletjes gekomen. Ruim 2600 vierkante kilometer is voor 24000 jaar niet meer leefbaar, stelt de regering in Kiev, met oog op Europese subsidies.

Pripjat telde ooit 55.000 inwoners; de kermis staat er nog, met het gele reuzenrad als symbool. Scholen, flatgebouwen, auto’s en ingerichte woningen vormen het decor voor wat een onheilspellende film lijkt.

buldoggezicht

Die film komt er ook. Vanaf 6 mei is via aanbieder van films en series HBO de vijfdelige serie Chernobyl te zien, geregisseerd door de Zweed Johan Renck, die ook Breaking Bad maakte. Het verhaal wordt verteld door de ogen van twee mensen die in het echt bestaan hebben: acteurs spelen Valeri Legasov, de Russische kernfysicus die snapt dat deze ramp een heel grote is, en Boris Stsjerbina, de ‘vicepremier met het buldoggezicht’, schrijft Higginbotham.

Buldog Boris is de regionale politicus die een rapport moet opstellen dat het Kremlin tevreden houdt en niet te veel ontkent omdat iedereen merkt wat er gebeurt. In december 1988 stuurt Gorbatsjov hem naar Armenië, om de nasleep van de aardbeving daar, 25.000 doden, te managen. Twee rampen is te veel voor zelfs de meest geharde Sovjetfunctionaris. Hij sterft in 1990, nog geen zeventig jaar oud.

Tsjernobyl en Pripjat liggen vlak bij de reusachtige kerncentrale die vanaf de vroege jaren zeventig werd gebouwd. Zes reactoren waren voorzien, er moest nog een even groot atoompark naast worden neergezet, inclusief een directietoren van veertig meter hoog. De reactoren waren van het type RBMK, watergekoeld en met grafiet om de regelstaven, die de temperatuur en het nucleaire proces moesten beheersen.

Al in de Sovjet-Unie wisten de atoomgeleerden dat het eigen type kernreactor niet veilig was. Ook al zei de mastodont van het Koertsjatov-instituut dat je risicoloos een kerncentrale op het Rode Plein kon neerzetten. Deze Anatoli Alexandrov overleed in 1994 op negentigjarige leeftijd. Hij ging nooit met pensioen en vond de ramp in Tsjernobyl een bedrijfsongeluk. ‘Als een auto links op de weg rijdt en er volgt een ongeluk, wiens schuld is dat dan? Van de motor, van de carrosserie, van de ontwerper? Iedereen zal zeggen: ‘Het is de schuld van de slechte chauffeur.’

liquidatoren

De Baas geeft zijn Onderknuppels de schuld. Dat was de Sovjet-Unie bij uitstek. En zo hoorde Adam Higginbotham (51) het ook van Viktor Brjoechanov, de directeur van Tsjernobyl. Hij kreeg de volle lading, moest terechtstaan en werd met zes andere leidinggevenden veroordeeld. De Britse onderzoeker en journalist zocht tientallen betrokkenen in Oekraïne en Rusland op, ook deze ongelukkige kernfysicus en zijn vrouw Valentina, expert warmtebehandeling.

Higginbotham reconstrueert heel precies de wordingsgeschiedenis van de beruchte kerncentrale, het ongeluk in de vroege ochtend van zaterdag 26 april 1986 en de directe nasleep: het blussen van de brand, de inzet van de honderdduizenden liquidatoren, de puinruimers, de politieke verwikkelingen en de processen om maar zondebokken te hebben.

Higginbotham beschrijft hoe de ramp van Tsjernobyl de Sovjet-Unie weerspiegelde en ook een soort uitroepteken bij haar ondergang was. De kerncentrale was een onmogelijk, megalomaan plan, dat veel te snel, zeer onveilig en onder waanzinnige arbeidsomstandigheden werd uitgevoerd.

Een ongeluk was daarom met dodelijke logica te verwachten. Valeri Legasov, die in 1980 al over ‘veiligheidsproblemen in kerncentrales’ had geschreven in het tijdschrift Priroda (‘Milieu’), maar dat beperkt zag tot westerse atoombedrijven, pleegde in 1988 zelfmoord; zijn zoon vond hem aan een touw in het trapportiek, na het voltooien van zijn geschrift ‘Het is mijn plicht dit te vertellen’. Zijn hele leven had hij gelogen over nucleaire veiligheid in de Sovjet-Unie en geweten hoe het echt zat.

apotheose

De kernramp in Tsjernobyl was de ‘apotheose’ van alles wat fout zat in het communisme, hoorde Higginbotham. Zelfs de verlichte Gorbatsjov kwam te laat. De economie stagneerde, hervormingen, de perestrojka, hielpen niet. De openheid, glasnost, kwam niet vanzelf, maar doordat de hele bevolking kennisnam van de gevolgen van de mislukkingen. Uit het door de Russen bezette Afghanistan kwamen de vliegtuigen vol lijkenzakken, in Tsjernobyl werden in tien dagen 150.000 mensen geëvacueerd, terwijl er geen goede informatie was over aard, omvang en effecten van de ramp.

Die ontstond doordat een kleine en slecht opgeleide nachtploeg een experiment deed om extra elektriciteit op te wekken. Reactor 4 kwam eerst te snel bijna tot stilstand, de regelstaven werden opgehaald en toen weer neer­gelaten, waardoor het proces weer te snel en onbeheersbaar op gang kwam. Op tien keer haar normale vermogen explodeerde het gebouw, inclusief de 2000 ton zware betonnen dak­koepel, die wel lieftallig Jelena werd genoemd, maar niet was verzwaard en verstevigd met staal, zoals de constructievoorschriften luidden.

In de eerste uren kwamen officieel 32 mensen om. De brand werd geblust door helikopters, daarna moesten soldaten puin ruimen. In een half jaar werden 250.000 tot 800.000 mensen aan het werk gezet; in november was een betonnen sarcofaag klaar. Maar niemand wist wat eronder gebeurde, wat er weglekte en welke straling de Olifantsvoet had, een klomp van twee meter radioactief materiaal die 20.000 röntgen uitstraalde, waar 400 per uur al dodelijk is.

slachtoffers

De oorzaak van de ramp is redelijk duidelijk: een reeks menselijke fouten in een systeem dat van risico’s en lacunes aan elkaar hing. Over de gevolgen van Tsjernobyl is nog helemaal geen eenduidigheid. Opvallend is dat de internationale organisaties heel laag bleven in hun schattingen van de aantallen slachtoffers. Het Internationale Atoomagentschap IAEA stokte bij enkele tientallen. Een rapport uit 2006 van de Wereldgezondheidsorganisatie had het naast de 32 officiële doden over op termijn vierduizend doden onder de blussers en liquidatoren en vijfduizend onder de zeven miljoen mensen in de omgeving. De United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation (Unscear) hield het op 64 doden in totaal.

Daartegenover staan veel hogere aantallen, van vooral actiegroepen. Vjatseslav Grisjin van de Tsjernobyl Unie gaat uit van zestigduizend doden en 165.000 gehandicapten in de 33 jaar na de ramp. Ook Greenpeace stelde in een rapport uit april 2006 dat er in totaal 100.000 tot 400.000 mensen kunnen sterven aan gezondheidsproblemen die direct verband houden met het ongeluk in Tsjernobyl.

Higginbotham schreef een goed boek, maar doet de nasleep echt te kort af. Storend is dat de noten wel op de website van de uitgeverij staan, maar corresponderen met de Engelstalige versie. ¦

Adam Higginbotham. Uitg. Ambo|Anthos, Amsterdam 2019. 480 blz. € 29,99

+ spannend en bloedstollend

+ eigen onderzoek en nieuwe archiefbronnen

- boek doet nasleep geen recht