Kijk naar de aarde met de blik van een ruimtevaarder, ‘dan zie je veel beter hoe dingen verbonden zijn’

Vrijwel iedere astronaut heeft zich na zijn ruimtereis ingezet voor de aarde: voor duurzaamheid, dierenwelzijn, plasticvrije oceanen … Wie vanuit het heelal onze kleine planeet ziet, ondergaat namelijk vaak een blijvende bewustzijnsverandering. Er ontstaat liefde voor de aarde, het verlangen die te beschermen, en een ervaring van verbondenheid met alles wat leeft, beschrijft Marjolijn van Heemstra (40) in haar nieuwste boek In lichtjaren heeft niemand haast. Een zoektocht naar meer ruimte in ons leven. Het overzichtseffect, wordt dat genoemd. Het is een soortgelijke bewustzijnsverandering waar Van Heemstra naar streeft: ‘Een afstand waarop ik eindelijk het overzicht weer vind, mezelf weer in verhouding zie tot het geheel waarvan ik onderdeel ben.’ Aanvankelijk was ze bang dat haar levensbeschouwelijke ruimteonderzoek vervreemding zou oproepen in de gemêleerde wijk waarin ze woont. ‘Dat het thema te abstract zou zijn, bleek mijn eigen vooroordeel. Iedereen vindt de sterrenhemel interessant. Het maakt geen donder uit welke kleur je hebt en of je nooit naar school bent geweest of tig keer afgestudeerd.’

Volgens psychologen zorgt bij astronauten met name de grote fysieke afstand voor het gevoel van emotionele nabijheid met de aarde. Afstand brengt nabijheid, concludeert u.

‘Ik denk echt dat het zo kan werken: door even afstand te nemen, kun je veel beter zien hoe dingen verbonden zijn. En hoe je dus zelf verbonden bent. Er is trouwens ook kritiek geweest op de theorie van het overzichtseffect. Door de Franse filosoof Bruno Latour bijvoorbeeld. Het zou vluchtgedrag zijn van een grote afstand naar de wereld te kijken. Hij stelt: je moet niet uitzoomen, maar juist inzoomen. Je verdiepen in het materiaal waarvan je stoel is gemaakt - dat soort dingen.’ Van Heemstra geeft een klopje op het hout waar ze op zit. ‘Volgens mij is zowel uit- als inzoomen belangrijk; het sluit elkaar niet uit.’

Wat heeft het uitzoomen u gebracht: hebt u, zoals uw boektitel het verwoordt, minder haast?

‘Eigenlijk wel. Ik ben heel anders gaan werken. Lokaler. Ik heb de Nacht-Wacht opgericht, waarmee we nachtelijke wandelingen maken in het Vliegenbos, hier vlakbij. Het is een van de donkerste plekken van Amsterdam. Ik doe ook echt minder. Ik probeer te vertragen. Maar het blijft ingewikkeld. Want je wordt in onze maatschappij meteen weer de haast, de productie en het consumentisme ingezogen. Elke minuut van de dag is een keuze. Het was een enorm voorrecht over dit thema na te mogen denken de afgelopen twee jaar, en daarvoor betaald te worden door journalistiek platform De Correspondent. Als het je werk is, is het niet zo moeilijk. Nu gaat het erop aankomen.’

Waarmee begon uw fascinatie voor de ruimte?

‘Zolang als ik me herinner, ben ik gefascineerd door dingen die we niet begrijpen. Dus ook door God en geloof. Daarom ben ik godsdienstwetenschappen gaan studeren. De kosmos is dé plek van het niet-weten. Voor de technische kant van ruimtevaart, het ‘jongensboekachtige’, heb ik weinig belangstelling. Ik ben niet iemand die kickt op de nieuwste uitgave van een raket. Maar die reis naar iets wat we niet kennen … Het heelal heeft iets bevrijdends.’

Waarvan moet u bevrijd worden?

‘Van een wereld waarin alles wordt gedetermineerd, becijferd en vastgelegd. Ik woon in een stad waar het altijd druk is en iedereen een mening heeft. De werkelijkheid is dat we onderdeel zijn van een groter geheel waar we niets van weten. Dat vind ik bevrijdend.’

religie

Zou religie ook het uitzicht en de verbondenheid kunnen bieden waarnaar u zoekt in de ruimte?

‘Als je God niet te veel invult wel. Met religie kom je al snel in een stelsel van wetten en principes waar ik weinig mee kan, omdat het vaak uitsluitend werkt. Maar het idee van een grotere God en je daartoe verhouden, is iets wat me erg interesseert. Elke religie komt uit op mysterie. En de vraag: hoe manifesteert zich dat in ons dagelijks leven? Je kunt in een heilig boek duiken, maar ook gewoon omhoog kijken. Ik ga weleens naar de kerk, maar vind het lastig mezelf christen te noemen. Liever houd ik dat een beetje open. Het christendom is voor mij de makkelijke weg naar een godsbeeld, omdat het de weg is die ik ken: mijn ouders hebben die bewandeld, en mijn voorouders. Maar voor mij is het niet de enige weg. Ik studeerde af op islamitische mystiek. In het soefisme vond ik veel wat me inspireerde, en ik kan me voorstellen dat ik dat ook in andere religies kan vinden.’

Een christen wilt u zichzelf dus niet noemen, maar wel gelovig? 

‘Als je je afficheert als christen, zeker als journalist, gaat dat een eigen leven leiden. Voor je het weet zit je in christelijke praatprogramma’s en zo. Mensen stoppen je graag in hokjes. 

Ik zou mezelf wel omschrijven als gelovig, maar het is jammer dat mensen dat vaak anders interpreteren dan ik bedoel. Het is eigenlijk heel wetenschappelijk om te geloven. Geloven is zelfs onderdeel van wetenschap: je moet dingen van anderen aannemen. Ik geloof dat de aarde rond is, al heb ik het nooit zelf van afstand kunnen zien. Op die manier geloof ik ook dat het idee van een scheppende God helemaal niet zo gek is. Het is een heel logische verklaring voor onze aanwezigheid. Als je nagaat wat de andere opties zijn … Een multiversum bijvoorbeeld, of niks, maar wat is dat niks dan?

Die scheppende God zou allerlei vormen kunnen hebben. Misschien is het een veld, een natuurkundige kracht of iets dat wij niet eens kunnen verzinnen.’ 

Gelooft u dat we hedendaagse problemen als racisme, ongelijkheid en klimaatverandering kunnen oplossen door uit te zoomen en als een ruimtevaarder naar de wereld te kijken?

‘Nee. Verschillen tussen mensen zullen er altijd blijven. Laten we het, in deze christelijke krant, onze erfzonde noemen. We kunnen geen paradijs maken van de aarde; het is hier een strijd. En als we ons ooit gaan vestigen op Mars, nemen we die erfzonde mee. Maar er zijn periodes en plekken waarin het leven een tijdje goed is. Daar moeten we naar streven, ook als het niet realistisch is. Nadenken over ons taalgebruik kan daarbij helpen, omdat de woorden die we gebruiken denkrichtingen vormen. Ik geloof dat uitzoomen ook kan helpen. Daarom wilde ik dit boek graag schrijven. Maar niet omdat ik denk: als we gaan kijken als een astronaut, zijn we er. We zijn er natuurlijk nooit. Er komen nog veel heftiger tijden aan. Ik denk dat de klimaatontwrichting de komende decennia problemen gaat opleveren. Gigantisch veel mensen - onder wie wij misschien - zullen erdoor ontworteld raken en ergens anders hun plek gaan zoeken. Dan wordt het nog crucialer hoe we met elkaar omgaan en naar elkaar kijken.’

Onze milieuvervuiling reikt al tot in het heelal, beschrijft u.

‘Er is een schil van miljoenen kilo’s ruimtevaartafval die rond de aarde zweeft, ja. Best wel afschuwelijk. Er zitten satellieten tussen die je, als je er maar de juiste code van zou hebben, weer actief zou kunnen maken vanaf de aarde. Inmiddels zijn er opruimprojecten gestart. Er is zo veel puin dat er dingen gaan botsen. Mensen realiseren zich het soms niet, maar bijna al onze communicatie gaat via de ruimte. Als een communicatiesatelliet uitvalt, hebben we een groot probleem.’

Van alle soorten vervuiling lijkt lichtvervuiling niet de meest schadelijke. Ervaart u dat anders?

‘Plastic en CO₂ richten inderdaad meer schade aan. Toch wil ik het graag op de kaart zetten, omdat de blik op de sterrenhemel voor mij ook gaat over onze innerlijke beleving van de wereld. De nacht heeft ons, met zijn duisternis en stilte, geheeld en uitgerust. Het is raar dat we denken dat we die nacht kunnen verliezen zonder consequenties voor ons mens-zijn. En dat is nog los van alle ecologische issues die het oplevert: insectensterfte - een aanzienlijk probleem - komt grotendeels door lichtvervuiling.’

Ecoloog Kamiel Spoelstra noemt het absurd dat Nederlandse bossen na zonsondergang verboden toegang zijn. Moeten we massaal ’s nachts naar buiten?

‘Het is belangrijk dat het nachtleven in natuurgebieden niet verstoord wordt. Daar houden we ook rekening mee bij de nachtwandelingen die we hier in Amsterdam organiseren: in kleine groepjes, onder begeleiding, niet van de paden, langzaam lopen … Maar ik zou enorm fan zijn van een landelijke nachtbeweging. Onze ogen worden de hele dag geprikkeld en afgeleid. ’s Nachts niet. In het donker ga je anders met elkaar praten. Je gaat puur af op stem, energie en geur.

We zijn banger geworden voor de nacht dan vroeger. Ik heb een grote fantasie; ik kan denken dat er monsterachtige entiteiten door het bos zwerven. En als ik met een wetenschapper door het donker wandel, twijfel ik plots: is hij te vertrouwen? Het is interessant wat de duisternis losmaakt. Ik heb mezelf aangeleerd minder bang te zijn. Nu durf ik ’s nachts in mijn eentje door het Vliegenbos te lopen. Omdat ik weet dat onderzoek heeft aangetoond dat het gevaarlijker is op plekken waar veel licht is maar weinig sociale controle. Daar kunnen kwaadwillenden namelijk zien wat ze doen. Het zou mooi zijn als de duisternis wat meer ruimte krijgt, ook die in onszelf. Die wordt nu voortdurend gekaderd, met pillen en therapie.’

Heeft het geen functie dat we angst hebben voor de duisternis, ook die in onszelf en elkaar?

‘Zeker, en juist daarom is het zo belangrijk om die duisternis te ervaren en er een vorm voor te vinden. We wanen ons veilig binnen achter de tv, het moderne kampvuur. Maar we leren niet meer om te gaan met het gevaar in onszelf en de ander.’

Wat hebt u geleerd door uw blik op de sterren?

‘Ik heb nog steeds een grote ongerustheid over het klimaat, en de toekomst van mijn kinderen. Maar daarnaast kan ik nu denken: uiteindelijk implodeert de zon toch een keer, al is het over veertien miljard jaar. Gek genoeg helpt me dat relativeren. Ik denk dat iets van ons altijd zal blijven bestaan. Ondertussen probeer ik mijn kinderen toe te rusten met flexibiliteit. Ik ben zelf opgegroeid in een ongekende tijd van welvaart en voorspoed, die spiritueel misschien niet zo interessant was. Een leven met meer uitdagingen is wellicht interessanter. Ik ben minder in tegenstellingen gaan denken, al is dat ingewikkeld in een maatschappij waarin voortdurend wordt verlangd dat je stelling neemt.  Als ik hier op straat ruzie heb omdat iemand me bijna aanrijdt, is het niet zo dat ik ter plekke uitzoom en zeg: ‘Luister, we zijn allemaal sterrenstof’.’ Glimlachend: ‘Zo verlicht ben ik dus niet geworden, maar het helpt wel.’ ■

Hoe je de blik van een ruimtevaarder krijgt en het ‘overzichtseffect’ kunt ervaren:

Laat je overweldigen door iets wat groter is dan de mens. Bijvoorbeeld door een ontzagwekkend landschap. Zoek de duisternis. Of richt je blik naar boven en bewonder de maan en sterren.

Word je bewust van het heelal. Zoek met Google naar zonsondergangen op Mars of het Hubble Ultra-Deep Field: een telescoopfoto van een klein deel van de hemel. Of luister eens via YouTube naar Tamitha Skov, die het ruimteweer voorspelt.

Praat met anderen over de maan en sterrenhemel. Vraag naar hun fantasieën en dromen over de ruimte.

Oefen jezelf in een extreme vorm van langetermijndenken en solidariteit met toekomstige mensen. Bezoek voor inspiratie ‘de Letters van Utrecht’, een oneindig gedicht waarvan elke zaterdag om 13 uur een letter in de straatstenen wordt gehouwen.

Onderzoek hoe je buurt is verlicht en welke dieren daar last van hebben. Maak samen met je buren een plan om de omgeving donkerder te maken.

Doe mee aan een nachtwandeling. Van 9 tot en met 17 juli organiseert Marjolijn van Heemstra met haar Nacht-Wacht wandelingen door het Amsterdamse Vliegenbos, waarvoor kaartjes te koop zijn op overhetij.nl/event/de-nacht-wacht.

Probeer eens naar de wereld te kijken zoals buitenaards leven zou doen. Je zult je waarschijnlijk juist realiseren hoe vertrouwd alles eruitziet.

Heb je een telescoop of goede verrekijker? Ga er mee in je straat staan en nodig passanten uit de maan erdoor te bestuderen.

Bezoek een sterrenwacht, en overweeg lid of donateur te worden.

In lichtjaren heeft niemand haast. Een zoektocht naar meer ruimte in ons leven

Marjolijn van Heemstra. Uitg. De ­Correspondent, Amsterdam 2021. 184 blz. € 20